Την ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης από την ίδρυση του ελληνικού κράτους και έπειτα τη γνωρίζουμε αρκετά καλά. Λιγότερο γνωστή και μάλιστα, από πνευματική άποψη, περισσότερο σημαντική είναι η περίοδος που προηγήθηκε του 1830, η οποία αποκαλείται παραδοσιακά "νεοελληνικός Διαφωτισμός". Στην παρούσα μελέτη συγκεντρώνονται, μελετώνται (για πρώτη φορά ως σύνολο) και εντάσσονται στο ιστορικό τους πλαίσιο τα κείμενα εκείνα που εξέφρασαν συγκροτημένο, θεωρητικό ενδιαφέρον για την παιδεία εκ μέρους των συγγραφέων τους: για τους στόχους της, τα ιδεώδη της, το πρόγραμμά της και τις μεθόδους τους. Τα κείμενα αυτά εξετάζονται αφ' ενός υπό το πρίσμα των (εν πολλοίς αταύτιστων μέχρι σήμερα) ευρωπαϊκών πηγών τους και αφ' ετέρου στο πλαίσιο της προσπάθειας των Ελλήνων λογίων (τόσο στον ελληνικό χώρο όσο και στο εξωτερικό) για συγκρότηση ιστορικής και πνευματικής ταυτότητας και του αγώνα του ελληνικού έθνους για αυτοδιάθεση. Αρχαιολατρία και φιλευρωπαϊσμός, θρησκευτικός συντηρητισμός και προοδευτικό αγκάλιασμα των επιστημών και της φιλοσοφίας, εθνικός προσανατολισμός και πανανθρώπινες αξίες, ιδεώδη ηθικά και ιδεώδη πολιτικά, αναδύονται μέσα από τα γραπτά προσωπικοτήτων σημαντικών, αλλά και διαφορετικών μεταξύ τους, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Βενιαμίν Λέσβιος, ο Αθανάσιος Ψαλίδας και ο Νεόφυτος Βάμβας, και συνθέτουν το ιδεολογικό πλέγμα που εν πολλοίς καθορίζει και τις σημερινές συζητήσεις για την αποστολή της παιδείας στη νεοελληνική κοινωνία.